الگوی سر و شانه چیست؟ نحوه رسم و استفاده

در میان الگوهای تحلیل تکنیکال کلاسیک، الگوی سر و شانه (Head and Shoulders) تنها الگوهایی است که اسم آن از بدن انسان گرفته شده است. این الگوی بازگشتی که معمولا در اواخر روند تشکیل می‌شود جزو الگوهای تکنیکال کلاسیک است که به دلیل حفظ کاربرد و اعتبار، همچنان مورد توجه معامله‌گران و تحلیل‌گران تکنیکال است. در این درس به معرفی کامل الگوی سروشانه، انواع، نحوه تعیین اعتبار و معامله با این الگو می‌پردازیم.

اهمیت الگوی سر و شانه

در درس روند در تحلیل تکنیکال و قدرت روند به تفصیل به بررسی روند‌ها و زمان پایان روند پرداختیم. اهمیت الگوی سر و شانه از این جهت است که به ما در تشخیص زود هنگام روند می‌تواند کمک و ستاپ معاملاتی مشخصی را برای ترید ترند ریورسال معرفی کند. به کمک این الگو می‌توانیم بازگشت‌های بزرگ قیمت یا MTR (Major trend reversal) را شکار کنیم و معاملاتی با نسبت پاداش به ریسک بالایی باز کنیم.

تعریف و اصول کلی الگوی سر ‌و ‌شانه

الگوی سر و شانه مثل باقی الگوها نوع فشردگی یا تریدینگ رنج است و یک الگو بازگشتی (Trend reversal) است که معمولا در آخر روند‌ صعودی یا نزولی شکل می‌گیرد و نشانه احتمالی تغییر روند و جابه‌جایی قدرت در بازار است. الگوی سر و شانه دو نوع متفاوت دارد:

۱- سر و شانه صعودی

همانطور که پیش تر گفتیم نام این الگو از بدن انسان الهام گرفته شده است. بدن آدم را تصور کنید. در سر و شانه صعودی قیمت انگار از دست چپ انسان بالا می‌رود، به شانه چپ می‌رسد و در این ناحیه یک پولبک قدرتمند می‌زند و بعد از گردن بالا می‌رود و به سر یا اوج قیمت می‌رسد. سپس از قیمت دوباره پایین می‌آید و شانه راست را می‌سازد. خط گردن نیز مثل بدن، خطی است که پایین شانه راست و چپ را به هم متصل می‌کند. در نهایت قیمت با عبور از خط گردن، از دست راست پایین می‌رود و یک روند نزولی ایجاد می‌کند.

۲- سر و شانه نزولی (سر و شانه معکوس)

برای تصور این الگو، بدن انسان را در حالت وارونه تصور کنید. قیمت از دست چپ پایین می‌رود و با رسیدن به شانه چپ متوقف می‌شود ( قیمت وارد پولبک یا تریدینگ رنج می‌شود). سپس شاهد سقوط قیمت برای تشکیل سر هستیم. پس از آن قیمت دوباره به سمت بالا باز می‌گردد و شانه راست را می‌سازد. در نهایت قیمت با عبور از خط گردن، از دست راست بالا می‌رود و روند صعودی می‌سازد.

بنابراین سر و شانه از ۴ بخش اصلی تشکیل شده است:

• ۱. شانه چپ (Left Shoulder)
• ۲. سر (Head)
• ۳. شانه راست (Right Shoulder)
• ۴. خط گردن (Neck Line)

دلیل شکل گیری و نحوه تشخیص الگوی سروشانه (Head & Shoulders)

الگوی سر و شانه به دو نوع صعودی و نزولی تقسیم میشود، در ادامه هر یک را معرفی و بررسی می‌کنیم:

۱- الگوی سر و شانه صعودی

در تصویر زیر یک الگوی سر و شانه را می‌بینیم که در نمودار قیمت دوج کوین تشکیل شده است. همانطور که می‌بینیم قیمت در یک روند صعودی است و در کف و سقف بالاتر (higher low و higher high) تشکیل می‌دهد. اما پس از تشکیل سر یا قله روند صعودی، قیمت با فشار فروش شدید مواجه می‌شود و به سمت پایین باز می‌گردد. از آنجایی که روند قیمت صعودی بوده است، خریداران تلاش می‌کنند تا یک سقف جدید ایجاد کنند، اما به خاطر فشار فروش، حتی موفق به عبور از قیمت شانه چپ نمی‌شوند و قیمت سقف پایینتر ایجاد می‌کند که همان شانه راست است ( همانطور که می‌دانیم تشکیل سقف پایینتر یک از علائم روند نزولی است). در این مرحله خریداران دچار تردید می‌شوند که قدرت کافی برای ادامه روند صعودی را ندارند و در مقابل فروشندگان متوجه می‌شود که قدرت کافی برای تغییر روند را دارند. بنابراین فشار فروش افزایش و فشار خرید کاهش می‌یابد که باعث تغییر روند قیمت از صعودی به نزولی می‌شود. 

نکته: یکی از علائم سر و شانه موفق این است که شانه راست از شانه چپ بالاتر نمی‌رود. البته ممکن است شانه راست از شانه چپ بالاتر رود و باز الگوی سر و شانه ایجاد و روند نزولی شود، اما احتمال این اتفاق کاهش پیدا می‌کند. در نهایت شکسته شدن خط گردن به سمت پایین است که الگو را تایید و کامل می‌کند.

۲- الگوی سروشانه نزولی یا سروشانه معکوس

در تصویر زیر یک الگوی سر و شانه معکوس را می‌بینیم که در نمودار قیمت کاردانو تشکیل شده است. همانطور که می‌بینیم قیمت در یک روند نزولی، و در حال تشکیل کف و سقف پایین‌تر (lower low و lower high) است. اما پس از تشکیل سر یا دره روند نزولی، قیمت با یک فشار خرید شدید مواجه می‌شود و به سمت بالا باز می‌گردد. از آنجایی که روند قیمت کاردانو نزولی بوده است، فروشندگان تلاش می‌کنند تا دوباره یک کف جدید ایجاد کنند، اما به خاطر فشار خرید  حتی موفق به عبور از قیمت شانه چپ نمی‌شوند و قیمت سقف بالاتر ایجاد می‌کند که همان شانه راست است ( همانطور که می‌دانیم تشکیل سقف بالاتر یک از علائم روند صعودی است). در این مرحله فروشندگان دچار تردید می‌شوند که شاید قدرت کافی برای ادامه روند نزولی را ندارند و در مقابل خریداران متوجه می‌شوند که قدرت کافی برای تغییر روند را دارند. بنابراین فشار خرید افزایش و فشار فروش کاهش می‌یابد که باعث تغییر روند قیمت از نزولی به صعودی می‌شود. 

نکته: یکی از علائم سر و شانه معکوس موفق این است که شانه راست از شانه چپ پایین‌تر نمی‌رود. البته ممکن است شانه راست از شانه چپ پایین‌تر رود و باز الگوی سر و شانه معکوس ایجاد و روند صعودی شود، اما احتمال این اتفاق کاهش پیدا می‌کند. در نهایت شکسته شدن خط گردن به سمت بالاست که الگو را تایید و کامل می‌کند.

رسم الگوی سروشانه و سروشانه معکوس

در روند صعودی، پس از تشکیل شانه راست می‌توانیم الگو سر و شانه را تشخیص دهیم، چرا که تا تشکیل سر همچنان شاهد ادامه روند صعودی هستیم و پس از اینکه قیمت شانه راست را تشکیل می‌دهد و موفق به ایجاد سقف جدید نمی‌شود، امکان تشکیل الگوی سر و شانه را می‌دهیم. در این مرحله شانه‌ها را به هم متصل می‌کنیم و خط گردن را می‌کشیم. زمانی که خط گردن توسط قیمت شکسته شود، الگوی سر و شانه کامل می‌شود.

در روند نزولی نیز، پس از تشکیل شانه راست می‌توانیم الگو سر و شانه معکوس را تشخیص دهیم، چرا که تا تشکیل سر نمی‌دانیم روند نزولی رو به پایان است و پس از اینکه قیمت شانه راست را تشکیل می‌دهد و موفق به ایجاد کف جدید نمی‌شود، امکان تشکیل الگوی سر و شانه معکوس را می‌دهیم. در این مرحله شانه‌ها را به هم متصل می‌کنیم و خط گردن را می‌کشیم. زمانی که خط گردن توسط قیمت شکسته شود، الگوی سر و شانه معکوس کامل می‌شود.

معیارهای اعتبار الگو سر و شانه صعودی و نزولی

لازم است مانند بقیه الگوها، ما معیارهایی برای انتخاب الگوی سروشانه مناسب داشته باشیم تا درصد خطای خود را پایین‌تر بیاوریم و بتوانیم به عنوان الگوی بازگشتی معتبر از آن استفاده کنیم. در ادامه معیارهایی که به ما در انتخاب الگوی سر و شانه معتبر کمک می‌کنند را معرفی می‌کنیم.

• نحوه قرار گرفتن خط گردن

 خط گردن در الگوی سر و شانه صعودی بهتر است به صورت خط حمایت داینامیک باشد و شیب آن به سمت شانه راست باشد. به این دلیل که وقتی شانه راست افتاده‌تر باشد، فشار فروش را نشان می‌دهد و احتمال بازگشتی بودن الگو را بالا می‌برد. در سر و شانه معکوس برعکس سر و شانه صعودی بهتر است خط مقاومت ما به صورت داینامیک و شیب خط به سمت شانه چپ باشد. بالاتر بودن شانه راست نشانه فشار خرید است.

در تصویر زیر نمودار تشکیل سر و شانه معکوس را در نمودار قیمت بیت کوین مشاهده می‌کنیم. همانطور که می‌بینیم، خط گردن به سمت شانه راست مایل و شانه راست بالاتر از شانه چپ تشکیل شده که اعتبار الگو را افزایش می‌دهد. 

• موقعیت شانه راست نسبت به شانه چپ

سقف شانه راست در سر و شانه صعودی بهتر است که به سقف شانه چپ نرسد. باز هم به این دلیل که به ما فشار فروش ثابت می‌شود. زمانی که قیمت به سقف سمت چپ نرسد. در سر و شانه معکوس هم بهتر است کف شانه راست به کف شانه چپ نرسد چون به ما از قدرت خریداران می‌گوید و سیگنالی برای ناتوانی ادامه روند فروش است. 

• تقارن زمانی شانه چپ و راست

در هر دو نوع سر و شانه از نظر زمانی خیلی مهم است که شکل گرفتن شانه راست همانقدر طول بکشد که شانه چپ طول ‌می‌کشد. فرض کنید که شانه چپ در ۱۰ کندل تشکیل شد و بعد به سمت سر حرکت کرد. الگو سر و شانه‌ای برای ما اعتبار دارد که شانه راست هم حدود ۱۰ کندل (دقت کنید که نمی‌گوییم دقیقا ۱۰ کندل) ساخته شدنش طول بکشد. 

• پدیدار شدن الگو در مکان مناسب

بهتر است الگوی سر و شانه را در یک ناحیه مقاومتی معتبر و الگوی سر و شانه معکوس را در یک محدوده حمایتی معتبر مشاهده کنیم. در واقع فقط در چنین مکان‌هایی بایستی به دنبال تشکیل الگوی بازگشتی باشیم، هر حمایت و مقاومت قدرتمندتر باشد، اعتبار الگو بالاتر می‌رود. پیشنهاد می‌کنیم درس‌های حمایت و مقاومت،  نواحی عرضه و تقاضا را با دقت مطالعه کنید.

تصویر زیر مربوط به یک الگوی سر و شانه که است هم شانه راست از سقف شانه چپ رد نکرده و هم خط گردن مقاومتی داینامیک است که شیب آن به سمت شانه راست است. از نظر زمان تشکیل نیز شانه چپ و راست تقریبا متقارن‌اند.

در تصویر زیر یک الگوی سر و شانه معکوس در نمودار قیمت بیت کوین را مشاهده می‌کنیم. همانطور که می‌بینیم این الگو دارای معیارهای خط گردن  شیب به سمت شانه راست، نرسیدن کف شانه راست به کف شانه چپ و تقارن زمان تشکیل شانه راست و چپ است.

پیشنهاد می‌کنیم الگوی سر و شانه حداقل ۲ مورد از ۴ موردی که ذکر کردیم را دارا باشد تا آن را الگوی معتبر بدانیم. همچنین لازم به ذکر است که مورد آخر یعنی جایی این الگو شکل می‌گیرد مهم‌ترین معیار است. 

در اوایل کار و در زمان تمرین پیدا کردن الگوی سر و شانه بهتر است با دیدی باز به بازار نگاه کنیم و دیدگاه سخت‌گیرانه‌ای به موضوع نداشته باشیم. به طور مثال اگر دیدید خط گردن در سروشانه صعودی شیبی به سمت شانه چپ دارد و یا شانه راست از شانه چپ بالاتر رفته باز هم آن را الگوی سر و شانه حساب کنید و با دقت ببینید بعد از آن چه اتفاقی برای الگو افتاده.

ستاپ‌های معاملاتی با الگوی سر و شانه صعودی و نزولی

برای معامله با الگوی سر و شانه لازم است سه چیز را مشخص کنیم:

• １. حد سود
• ２. حد ضرر
• ３. نقطه ورود

در ادامه هر یک از این ۳ مورد را بررسی می‌کنیم و با مثال‌هایی ستاپ معاملاتی مناسب را به تصویر می‌کشیم.

حد سود در معامله با الگوی سر و شانه

برای تعیین حد سود در الگوی سر و شانه ما فاصله سر تا خط گردن را اندازه گیری می‌کنیم و به همان اندازه از نقطه شکست انتظار داریم قیمت پایین‌ یا بالا برود. در شکل زیر ما به‌صورت شماتیک اندازه‌گیری حد سود را برای هر دو نوع الگو مشخص کرده‌ایم. لازم است بدانید این نوع حد سود حداقل حد سود در الگو سر و شانه است و معمولا قیمت بیش از این حرکت می‌کند.

 روش دیگر برای تعیین حد سود، نسبت ریسک به پاداش (Risk to reward ratio) است که برای همه الگوها و معاملات می‌توان از این روش استفاده کرد و حد سود ما به نسبت فاصله ما تا حد ضرر مشخص می‌شود. برای مثال فرض کنید در قیمت ۲۵ دلار وارد معامله شدیم و فاصله تا استاپ ما ۲ دلار است و در قیمت ۲۳ دلار قرار دارد. برای گرفتن ریسک به پاداش۲ به ۱، باید حد سود خود را در قیمت ۲۹ دلار قرار دهیم.

اگر الگو سر و شانه ما دارای خط گردن داینامیک بود از قسمت سر تا اولین کف در شانه راست (در سر و شانه صعودی) و از قسمت سر تا اولین سقف در شانه راست (در سر و شانه معکوس)  را اندازه‌گیری می‌کنیم و به عنوان تارگت خود آن را قرار می‌دهیم.

حد ضرر در معامله با الگوی سر و شانه

در الگوی سروشانه ما در دو مکان متفاوت می‌توانیم حد ضرر معامله را قرار دهیم. مکان اول برای قرار دادن حد ضرر، در الگوی سر و شانه صعودی بالای شانه چپ است، به دلیل اینکه ما این فرض را داریم که قیمت به بالاترین سقف شانه چپ نمی‌رسد. در سر و شانه معکوس نیز ما در پایین‌ترین کف شانه چپ حد ضرر خود را قرار می‌دهیم چون احتمال می‌دهیم قیمت پایین‌تر از کف شانه چپ نرسد. در روش دوم ما حد ضرر خود را بالای کندل سیگنال (در سروشانه صعودی) و پایین کندل سیگنال در سر و شانه نزولی قرار می‌دهیم.

نقطه ورود و ستاپ معاملاتی

 به سه متفاوت می‌توانیم الگوی سر و شانه را معامله کنیم. روش اول، روش پر ریسک‌تری است اما چون استاپ‌‌لاس کوچک‌تری قرار می‌دهیم می‌توانیم سود بیش‌تری بدست بیاوریم (این روش برای افراد مبتدی پیشنهاد نمی‌شود). قبل از شروع توضیح این روش برای راحتی کار ما این روش را روی الگوی سر و شانه صعودی توضیح می‌دهیم اما توضیحات و عکس معامله با الگوی سر و شانه معکوس را هم قرار می دهیم. 

روش اول – ورود در سقف احتمالی شانه راست

در این روش فرض را بر این می‌گذاریم که شانه راست از شانه چپ بالاتر نمی‌آید. پس  از مشاهده اولین سقف و کف شانه راست،با کندل‌های سیگنال و تاییدی که در  سقف شانه راست می‌بینیم وارد معامله می‌شویم، در عکس زیر مکان پیشنهادی برای گذاشتن Stop-loss را با خط قرمز پررنگ که بالای شانه چپ قرار دارد مشخص کرده‌ایم. اما بالای کندل سیگنال هم می‌توانیم Stop-loss خود را قرار دهیم (بالای محدوده قرمز رنگ). در نهایت take-profit خود را به اندازه فاصله سر تا خط گردن قرار داده‌ایم.

در الگوی سر و شانه معکوس ما برعکس الگوی صعودی عمل می‌کنیم. بعد از دیدن اولین کف و سقف در شانه راست که خط گردن مقاومت آن‌ها باشد، در کف‌های بعدی با دیدن کندل سیگنال و بعد کندل تایید وارد  معامله خرید می‌شویم. مکان پیشنهادی ما برای حد ضرر در شکل زیر با خط قرمز رنگ که زیر پایین‌ترین کف شانه چپ قرار دارد، مشخص شده است. تارگت خود را به اندازه سر تا خط گردن (چون خط گردن داینامیک است تا اولین برخورد در شانه راست) قرار داده‌ایم.

روش دوم – پولبک به خط گردن

در این روش با پولبک به خط گردن بعد از اینکه قیمت خط گردن را برک اوت کرد، وارد معامله می‌شویم. مزیت این روش اطمینان بیشتر از اعتبار و کارکرد الگو و افزایش احتمال پیروزی در معامله است. اما عیب این روش این است که ممکن است بعد از شکست خط گردن، قیمت به خط گردن پولبک نزند و نتوانیم وارد معامله شویم.

همانطور که در شکل زیر می‌بینید، قیمت بعد از شکست، چندین بار به خط گردن بازگشته اما در هیچ کدام از بازگشت‌ها کندل سیگنال و تایید مناسب را نمی‌بینیم. اما در آخرین برگشت، پین‌بار نزولی و کندل نزولی ماروبوزو شکل گرفته که نشان‌دهنده‌ی قدرت فروشندگان است، می‌توانیم در کلوز کندل نزولی وارد معامله فروش شویم و  حد ضرر را بالای پین بار نزولی قرار دهیم. اما حد ضرر امن‌تر بالای شانه چپ است. دو مکان برای گذاشتن حد سود نیز مشخص شده است. مکان اول از فاصله سر تا خط گردن است. در محل دوم که آخر محدوده سبز رنگ است، از ریسک به ریوارد ۳ به ۱ استفاده شده است. هر روش مزایا و معایب خود را دارد که در درس مدیریت ریسک و سرمایه به آن پرداخته‌ایم. می‌توانیم از هر دو روش همزمان بهره ببریم و بخشی از معامله را در حد سود اول ببندیم و باقی معامله را تا رسیدن به حد سود مدنظر باز نگه داریم. 

در الگوی سر و شانه نزولی مانند الگوی سر و شانه صعودی عمل می‌کنیم. منتظر شکست خط گردن و برگشت قیمت به خط گردن می‌مانیم. پس از برگشت ما منتظر کندل سیگنال و تایید می‌مانیم و با کلوز کندل تایید وارد معامله خرید می‌شویم. در مثال زیر قیمت پس از مدت زمانی طولانی به خط گردن پولبک زده است.برای ورود به معامله Stop-loss  را زیر پین‌بار گذاشته‌ایم اما، مانند مثال‌های بالا حد ضرر امن، زیر شانه چپ است. take-profit را به اندازه فاصله سر تا خط گردن گذاشتیم (مشخص شده با خط آبی). 

روش سوم – ورود با کندل برک اوت

در شکل زیر الگوی سر و شانه را در نمودار قیمت کاردانو مشخص کرده‌ایم. دقیقا زیر کندل شکست وارد معامله فروش شده‌ایم. حد ضرر را بالای کندل پین بار قبل از کندل شکست قرار داده‌ایم (محدوده قرمز رنگ). اما استاپ‌لاس امن بالای شانه چپ و پس از آن بالای شانه راست است. حد سود خود را اندازه فاصله سر تا گردن قرار داده‌ایم.

جمع‌بندی

الگوی سر و شانه یکی از الگو‌های بازگشتی مهم در تحلیل تکنیکال است که اغلب در انتهای روند صعودی و صعودی مشاهده و منجر به تغییر روند می‌شود. این الگو از ۴ بخش شانه چپ، سر، شانه راست و خط گردن تشکیل می‌شود. معیارهای مهم در الگو سر و شانه، موقعیت شانه راست نسبت به شانه چپ، تقارن زمانی شکل گیری شانه‌ها، شیب خط گردن و تشکیل الگو در محدوده حمایتی و مقاومتی مهم است.

تمرین‌ها

تمرین‌های پیشنهادی

۱- ۲۰ الگوی سر و شانه و ۲۰ الگوی سر  و شانه معکوس را که موفق به تغییر روند شده‌اند در نمودار قیمت علامت بزنید. این الگو‌ها کدام یک از معیار‌های الگوی معتبر را داشتند؟

۲- ۲۰ الگوی سر و شانه و ۲۰ الگوی سر و شانه معکوس را که در تغییر روند قیمت شکست خورند، در نمودار قیمت اتریوم علامت بزنید. این الگو‌ها کدام یک از معیارهای الگوی معتبر را نداشتند؟

۳- برای تمرین اول و دوم یک جدول تشکیل دهید که ردیف آن الگوهای سر و شانه صعودی و نزولی و ستون‌های آن معیار اول تا چهارم تعین اعتبار به علاوه موفقیت یا عدم موفقیت الگو باشد. در نهایت با جمع بندی اطلاعات مهمترین معیارها را در موفقیت و عدم موفقیت الگو پیدا کنید. آیا می‌توانید معیار دیگری برای تعین اعتبار اضافه کنید؟

تمرین تکمیلی

الگوهایی که در تمرین‌های ۱ و ۲ علامت زده‌اید، در یک تایم فریم بالاتر و یک تایم فریم پایین‌تر بررسی کنی و به بررسی دقیق الگوها بپردازید.

تمرین پیشرفته

یک استراتژی معاملاتی مدون برای معامله با الگوی سر و شانه بسازید که ریسک به ریوارد ۳ و احتمال پیروزی بالای ۵۰ درصد داشته باشد.